Rạn nhân tạo là tập hợp của bất kỳ các chất hay vật liệu nào đó được thả xuống đáy biển nhằm tăng cường hoặc bổ sung nơi cư trú cho cá, các loài hải sản khác sinh sống và phát triển. Rạn san hô nhân tạo đa chức năng được thiết kế để cung cấp một loạt các chức năng và lợi ích cho cộng đồng và môi trường, bao gồm việc tạo ra môi trường sống ở biển, tăng cường các hoạt động giải trí ở biển, tạo sự ổn định và bảo vệ bờ biển, bảo vệ môi trường. Rạn nhân tạo cung cấp một bề mặt vững chắc để di giống và phục hồi san hô ở các vùng san hô bị suy thoái, tạo ra môi trường sống cho động vật biển, thúc đẩy đa dạng sinh học và nâng cao các hệ sinh thái. Đồng thời, tạo điều kiện cho các hoạt động như lặn biển, câu cá thể thao, thu hút du khách và phát triển du lịch biển. Rạn nhân tạo cũng giúp giảm sóng vỗ mạnh vào bờ, từ đó bảo vệ bờ biển khỏi xói mòn và ngập lụt. Vật liệu được sử dụng để xây dựng rạn thường là những vật liệu bền vững, không gây hại cho môi trường, như bê tông không chứa chất độc hại.
Tính khả thi của việc sử dụng rạn nhân tạo tại Việt Nam
Việt Nam là một trong những quốc gia có điều kiện thuận lợi để phát triển và ứng dụng rạn nhân tạo, với nhiều dự án đã và đang được triển khai. Dự án nổi bật nhất là việc thả rạn san hô nhân tạo tại tỉnh Cà Mau từ năm 2020, hợp tác với Thái Lan, đã đạt được những kết quả tích cực trong việc tái tạo nguồn lợi thủy sản và phục hồi môi trường biển. Có nhiều yếu tố cho thấy tính khả thi của việc triển khai rạn nhân tạo.
Việt Nam sở hữu nhiều khu vực có điều kiện thuận lợi cho việc triển khai rạn nhân tạo, từ vùng biển ven bờ đến các đảo xa. Các khu vực như Vịnh Hạ Long, Quần đảo Cát Bà, và vùng biển miền Trung đều có tiềm năng cao để xây dựng rạn nhân tạo, nhờ vào điều kiện tự nhiên thuận lợi như độ sâu, chất lượng nước, và sự đa dạng sinh học. Việt Nam cũng có rất nhiều dạng vật liệu được dùng để cấu thành nên rạn nhân tạo, bao gồm cả vật liệu tự nhiên và nhân tạo. Nhóm vật liệu tự nhiên như tre cây, cành cây, lá dừa, đá rạn, đá tảng, dây thừng, gỗ,... thường được sử dụng cho nghề cá thủ công và giải trí. Trong khi đó, nhóm vật liệu nhân tạo gồm bê tông, cao su, nhựa PVC, thép, bồn chứa nhiên liệu, tàu thuyền cũ và các khối bê tông cốt thép được chế tạo chuyên biệt phục vụ cho nghề cá thương mại, khôi phục môi trường sống và tập trung các đàn cá đại dương phục vụ khai thác. Sử dụng rạn nhân tạo bằng bê tông đã chứng minh đạt kết quả cao nhất, không tác động tiêu cực lên môi trường sống, có độ bền lớn, dễ chế tạo và lắp đặt, và có khả năng thu hút các loài thủy sinh cao.
Ngoài ra, Việt Nam còn có nhiều kinh nghiệm tích lũy được trong việc quản lý và bảo vệ các hệ sinh thái biển thông qua các dự án phục hồi rạn san hô và các chương trình bảo tồn biển khác. Hơn nữa, việc hợp tác quốc tế và học hỏi từ các nước đã thành công trong việc phát triển rạn nhân tạo, như Nhật Bản, Hàn Quốc, và Mỹ, cũng sẽ giúp tăng cường khả năng thực hiện các dự án tại Việt Nam. Đồng thời chính phủ Việt Nam đã và đang thực hiện nhiều chính sách nhằm bảo vệ và phục hồi các hệ sinh thái biển, đồng thời thúc đẩy phát triển bền vững ngành thủy sản. Việc xây dựng và sử dụng rạn nhân tạo có thể được coi là một phần trong các nỗ lực này, đặc biệt khi các chính sách liên quan đến bảo vệ môi trường biển ngày càng được chú trọng.
Tác động tích cực của việc thả rạn nhân tạo tới môi trường
Rạn nhân tạo giúp tạo ra các môi trường sống mới cho các loài sinh vật biển, từ đó góp phần phục hồi và bảo vệ các hệ sinh thái biển bị suy giảm. Những khu vực bị tàn phá do khai thác quá mức, ô nhiễm, hoặc tác động của biến đổi khí hậu có thể dần dần hồi phục nhờ vào việc triển khai các rạn nhân tạo. Ví dụ, dự án “Thả rạn nhân tạo nhằm bảo vệ, tái tạo nguồn lợi thủy sản kết hợp phát triển du lịch” tại tỉnh Cà Mau đã đạt được kết quả tích cực trong việc khôi phục tài nguyên biển và hạn chế sự suy giảm nguồn lợi thủy sản do ảnh hưởng của biến đổi khí hậu.
Các rạn nhân tạo có thể trở thành môi trường sống cho nhiều loài sinh vật biển khác nhau, từ cá, tôm, đến các loài san hô và tảo biển. Điều này không chỉ giúp tăng cường đa dạng sinh học mà còn cải thiện chất lượng nước biển thông qua quá trình lọc và trao đổi chất dinh dưỡng. Rạn nhân tạo là nơi trú ẩn cho ấu trùng và sinh vật biển trưởng thành, là điểm tập trung, nơi kiếm ăn và bãi đẻ của nhiều loài hải sản, đóng vai trò đẩy mạnh việc phục hồi các rạn tự nhiên. Rạn nhân tạo, đặc biệt khi kết hợp với các loài san hô và tảo biển, các loài sinh vật biển có khả năng hấp thụ và tích trữ carbon, góp phần vào việc giảm thiểu hiệu ứng nhà kính.
Việc xây dựng rạn nhân tạo ở các khu vực cụ thể có thể giúp giảm áp lực khai thác lên các rạn san hô tự nhiên, đồng thời cung cấp nguồn lợi thủy sản bền vững hơn cho ngư dân. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh nhiều vùng biển của Việt Nam đang chịu áp lực khai thác quá mức. Rạn nhân tạo cũng giúp hạn chế cường lực khai thác ven bờ và chống đánh bắt bất hợp pháp, nâng cao hiệu quả khai thác xa bờ và tăng cường khả năng khai thác nguồn lợi thay thế các rạn san hô bị phá hủy.
Rạn nhân tạo không chỉ phục hồi nguồn lợi thủy sản mà còn thúc đẩy các hoạt động giải trí biển như lặn thể thao, câu cá thể thao, thu hút du khách và phát triển du lịch biển. Điều này góp phần tăng thu nhập cho cộng đồng địa phương và thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững.
Các dự án tiêu biểu tại Việt Nam
Nhận thấy hiệu quả của rạn san hô nhân tạo, từ năm 2020, tỉnh Cà Mau đã triển khai dự án “Thả rạn nhân tạo nhằm bảo vệ, tái tạo nguồn lợi thủy sản kết hợp phát triển du lịch trên vùng biển tỉnh Cà Mau”. Dự án là sự hợp tác giữa UBND tỉnh Cà Mau với Cơ quan Hợp tác quốc tế (TICA) - Bộ Ngoại giao Thái Lan, Cục Thủy sản thuộc Bộ Nông nghiệp và Hợp tác xã Thái Lan. Với 500 khối bê tông san hô nhân tạo được chia thành 5 cụm, mỗi cụm 100 khối, được thả xuống biển trải dài từ địa bàn xã Khánh Bình Tây qua Khánh Bình Tây Bắc (huyện Trần Văn Thời), thuộc khu vực biển Tây Cà Mau, dự án đã đạt được kết quả tích cực trong việc khôi phục tài nguyên biển và hạn chế sự suy giảm nguồn lợi thủy sản do ảnh hưởng của biến đổi khí hậu.
Ngoài Cà Mau, các tỉnh khác như Ninh Thuận, Bình Định, Quảng Ngãi, Khánh Hòa cũng đã thực hiện các dự án thả rạn nhân tạo với nhiều dạng vật liệu khác nhau từ lá dừa (mô hình chà rạn) đến các khối bê tông như cống bê tông, rạn hình trụ tròn và rạn hình lập phương. Kết quả đạt được bước đầu cho thấy hiệu quả của việc sử dụng rạn san hô nhân tạo trong phục hồi và tái tạo nguồn lợi thủy sản, đồng thời thúc đẩy phát triển du lịch và các hoạt động kinh tế liên quan.
Mặc dù rạn nhân tạo mang lại nhiều lợi ích, việc triển khai cũng đối mặt với một số vấn đề như: Việc xây dựng và lắp đặt rạn nhân tạo đòi hỏi nguồn vốn lớn, đặc biệt khi sử dụng vật liệu chất lượng cao như bê tông, nếu sử dụng vật liệu không thân thiện với môi trường có thể gây hại cho hệ sinh thái biển. Các rạn nhân tạo cần được duy trì và quản lý sau khi xây dựng để đảm bảo hiệu quả lâu dài và tránh các vấn đề môi trường phát sinh. Đòi hỏi sự hiểu biết sâu rộng về sinh thái biển và kỹ thuật xây dựng rạn nhân tạo. Để giải quyết những vấn đề này, chúng ta cần phải tăng cường hợp tác quốc tế và chuyển giao công nghệ, học hỏi từ các nước đã thành công trong việc phát triển rạn nhân tạo, như Nhật Bản, Hàn Quốc, và Mỹ; đầu tư vào nghiên cứu các vật liệu thân thiện với môi trường và kỹ thuật xây dựng tiên tiến để tối ưu hóa hiệu quả của rạn nhân tạo. Đồng thời với đó là thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng địa phương, tăng cường nhận thức và sự tham gia của cộng đồng trong việc xây dựng và quản lý rạn nhân tạo và chính phủ cần xây dựng các chính sách hỗ trợ tài chính và kỹ thuật cho các dự án rạn nhân tạo, đồng thời thiết lập các quy định nghiêm ngặt về môi trường để đảm bảo tính bền vững của các dự án.
Rạn nhân tạo là một giải pháp tiềm năng và khả thi cho việc bảo vệ và phục hồi các hệ sinh thái biển tại Việt Nam. Với sự hỗ trợ từ chính phủ, kiến thức kỹ thuật ngày càng phát triển, và sự tham gia của cộng đồng, việc sử dụng rạn nhân tạo có thể mang lại những tác động tích cực lâu dài cho môi trường biển, đồng thời đóng góp vào sự phát triển bền vững của ngành thủy sản và nền kinh tế biển Việt Nam. Các dự án tiêu biểu tại các tỉnh như Cà Mau, Ninh Thuận, Bình Định, Quảng Ngãi và Khánh Hòa đã chứng minh hiệu quả của rạn nhân tạo trong việc phục hồi nguồn lợi thủy sản và phát triển du lịch biển, mở ra triển vọng tích cực cho tương lai của ngành bảo tồn và phát triển biển tại Việt Nam.
Hải Đăng